Ebced Hesabı İle Tarih Düşürmek
Ecdadımız, olayların tarihlerini çeşitli usûllerle kaydetmişlerdir. En yaygın şekil; sade, açık ve sanatsız olarak tarihi bilmektir. Öğretici veya halka hitap edici eserlerde genellikle bu yol kullanılmıştır. Nitekim tarih kitapları hadiseleri kronolojik sırayla anlatır, gün, ay ve yılı açıkça yazarlardı: “Niğbolu Zaferi 21 Z ilhicce 798’de vukû buldu.” “Çelebi Sultan Muhammed, 824 senesi cemâdelûlâsı evâilinde (başlarında) Edirne’de irtihal-i dâr-ı beka eyledi.”… gibi.
Bunun yanı sıra, bilhassa edebî eserlerde, tercüme-i hal kaynaklarında ve kitabelerde, daha başka sanatkârâne, saklı ve örtülü ifadelerle tarih kaydetme usûllerinin bulunup geliştirildiğini ve çok kullanıldığını görüyoruz.
Bu değişik ve sanatlı usûllerden biri de ebced hesabıyla tarih düşürmektir. Ebced kelimesinin izahına pek çok söz söylenmiştir. Biz bu teferruata girmeyeceğiz. Kısaca söylemek gerekirse ebced; alfabe mânâsına kullanılmış ve meselâ mektebe yeni başlayan ve henüz alfabeyi öğrenme durumunda olan çocuk için tıfl-ı ebced-hân denmiştir.
Ebced hesabında da esas; alfabenin her harfine bir rakam değeri vermek; ve bir kelimeyi teşkil eden harflerin toplam rakam değerini, anlatılmak istenen bir hadisenin tarihine denk düşürmektir. Böylece, ebced hesabıyla belirli bir tarihi anlatan kelimelere veya satırlara baktığımızda karşımızda herhangi bir rakam göremeyiz; kâğıdı, kalemi de ele alıp o kelime veya satırın her harfinin rakam değerini birbiriyle toplaya toplaya sonucu bulmamız gerekir.
Bu ince usûl, çeşme, cami, medrese, han, hamam, kale, mezar… kitabelerinde; birçok tarihî olayların, kitap telif ve istinsahlarının, şahısların doğum ve vefatlarının tesbitinde o kadar çok kullanılmıştır ki, ebced hesabını bilmeden onları anlamak ve onlardan faydalanmak imkânsız hale gelmiştir. Biz bu hususu düşünerek, Osmanlı harflerini bilen meraklı okuyucularımıza ebced konusunda bazı bilgeler vermeyi, çeşitlerini ve inceliklerini kısaca da olsa belirtmeyi uygun ve faydalı bulduk.(Coşan M.E,Diyânet Gazetesi ,1978 )
Ebced Tablosu
Elif Harfi 1 ا Be 2 ب
Cim 3 ج Dal 4 د
He 5 ه Vav 6 و
Ze 7 ز Ha 8 ح
Tı 9 ط Ye 10 ى
Kef 20 ك Lam 30 ل
Mim 40 م Nun 50 ن
Sin 60 س Ayın 70 ع
Fe 80 ف Sad 90 ص
Kaf 100 ق Rı 200 ر
Şın 300 ش Te 400 ت
Se 500 ث Hı 600 خ
Zel 700 ذ Dad 800 ض
Zı 900 ظ Gayın 1000 غ
Not: Farsçaya özgü olan ve Arapça da bulunmayan p,ç,j ve kafı farisi harfleri sırasıyla be, cim, ze ve kef gibi hesaplanır.
Bu harflerin karşılıklarının hatırda tutulabilmesi için harfler bir kelime imişçesine okunur.Bu kelimeler ‘ebced ,hevvez, hutti, kelemen ,safes ,keraşet ,sehhaz ,dazığ’dır.Bunlardan ebced kelimesi elif, be, cim, ve dal harflerinden meydana gelmiştir ve sırasıyla 1, 2, 3, 4 rakamlarını gösterir.Diğerleri de böyledir.Onar onar ve yüzer yüzer artar bine kadar devam eder.Bişte bir şiirde bu harflerin tekabül ettikleri rakamları göz önünde tutarak bir olayın oluş tarihini belirtmeye tarih düşürmek denir.
Misal :
Nice kendi gibi iri sıçanı
Bir ısırmakla iki böldü kedi
Kuyruğu dikti dedim tarihin
Farenin hasretinden öldü kedi
Kıtasının dördüncü mısraında ki harfler toplandığı zaman 1213 rakamı bulunur ki bu rakam kedinin ölüm tarihidir.Burada hesap şöyle yapılmıştır.Farenin kelimesi f 80, elif 1, rı 200, he 5, nun 50, kef 20, hasretinden kelimesi ha 8, sin 60, rı 200, te 400, nun 50, dal 4, nun 50 ,öldü kelimesi elif 1, vav 6, lam 30, dal 4, ye 10 ,kedi kelimesi kef 20, dal 4, ye 10, hesaplamak suretiyle bunların toplamı 1213 rakamı elde edilir.
Tarih düşürmenin türlü yolları ve biçimleri vardır.
Tarih –i tam:
Bir mısra veya bir beytin bütün harflerinin hesaba katıldığı tarihlere denir.
Mesela sururinin :
Gelmiş idi camie bir binamaz
Sarik imiş kim yiye yazdı dayak
Söyledi tarihini kayyim anın
Kaçtı pabuç hırsızı yalın ayak
Kıtasının son mısraının bütün harfleri toplandığında 1212 rakamı bulunur ki pabuç hırsızının camiden yalın ayak kaçış tarihidir.
Mücevher tarih :
Bir mısraın veya beytin Arap alfabesinde ki noktalı harflerinin hesaba katıldığı tarihlere denir.Cevher,cevherin,mucem, menkut adı verilir.
Güş iden tarihi menkutum güler ahvaline
Kıldı vehbi nüş i sahba ile kendin maskara…1204
Tarih-i mühmel:
Sadece noktalı harfleri hesaba katılan tarihlerin adıdır.
Fer virir mihr ile Galip gibi paşa sadre ….1239
Tarih-i duta:
Bazen bir beytin her iki mısraında da aynı tarihler bulunur.böyle tarihlere iki katlı anlamına gelen dü-ta denir.
Kala i sivastopol alındı seyf i harb ile
Bazen tarihler de hem olayın cereyan ettiği tarih söylenir hem de ebced hesabıyla yine olayın tarihi belirtilir.
Lafzan u manen sururi söyledim tarihimi
Kıldım istanbulu bin yüz doksan üç salinde cay
Bu tarz olanlara lafzen ve manen tarih düşürmek denir.
Ayrıca lügazlı yani bilmeceli tarihler de düşürülmüştür….
Şerha çektim dağ yaktım göz göz ittim sinemi
Sengimi seyr eyleyen bilsün vefat tarihimi
Şair şerha çektim ile 1 rakamını,dağ yaktım ile eski yazıda sıfırı gösteren noktayı ,göz göz ettim ile de bugünkü sıfıra benzeyen iki tane 5 rakamını kast etmektedir.Böylece karşımıza 1055 tarihi çıkar.
Bir iki vü iki delik
Abdülmecid oldu melik
Beytinde de önce bir rakamı sonra 2 rakamı iki delik ile iki tane 5 yani 55 rakamı gösterilmekte böylece Abdülmecidin 1255 tarihinde tahta çıktığı belirtilmiş olmaktadır.
Tamiyeli tarihler :
Bir mısrada ki harflerin toplamı bazan belirtilmek istemilen tarihten noksan ya da fazla olabilir.mesela 1210 tarihini belirtmek amacıyla düzenlenen mısrada ki harflerin toplamı 1240 tutuyorsa bu sefer de 40 çıkartılır.
Çıkarub leşkeri küffarı didim tarihin
Belgrad kalasını aldı mehemmed paşa
Beytinde ikinci mısrada ki kelimelerin ebced esabına göre ifade ettikleri rakamlar şöyledir.Belgrad 1237,kalasını 325 ,aldı 45,mehemmed 92,paşa 304..Bu rakamların toplamı 2003 tarihini verir.Halbuki Belgrad kalasının alınış tarihi 1152 dir.Şair 1152 yi bulmak için “çıkarub leşkeri küffarı” ifadesi ile işaret ettiği gibi ‘leşkeri küffar’ tamlamasının tutarı olan 851 i 2003 ten çıkarıyor.Böylece 2003-851=1152 tarihini olaya uygun olarak tespit etmiş bulunuyor.Burda ki bir incelik de küffar askerinin de kaleden atıldığının belirtilmesi. Hem sayısal manada küffar askerini kaleden çıkarıyor hem de gerçek manada kafir askerlerinin kaleden atıldığını söylüyor.
Alıntıdır