ADET DÖNEMİ (MENSTRÜEL SİKLUS)
•Menarşdan (görülen ilk adet kanaması) menopoza (son adet kanaması) kadarki üremeye yönelik her ay tekrarlayan hormonal değişiklik ve adet kanaması ile karakterize , özellikle genital sistem olmak üzere tüm organizmayı etkileyen siklik değişikliklere menstrüel siklus denir.
•Menstrüel siklusun birinci günü olarak menstürasyon kanamasının başlangıç günü kabul edilir Adet siklusu ya da adet dönemi denildiğinde bir adet kanamasının ilk gününden bir sonraki adet kanamasının ilk gününe kadar geçen süre kastedilir. Adet dönemi denildiğinde kanamalı olan süre ya da kanamasız olan süre anlaşılmaz. Menstrüel siklus ortalama 28 gündür.Bu, 7 gün eksik veya fazla olabilir , 21-35 gün arasında seyredebilir. Adet kanaması yaklaşık 5 gün sürer.Bu kişiden kişye değişmekle birlikte bazılarında 2 gün bazılarında ise 8 güne kadar uzayabilir.Bir adet döneminde kaybedilen kan miktarı ise yaklaşık 30ml (20-80ml) kadardır.
•Adet siklusu beyin-yumurtalıklar-rahim sistemi tarafından kontrol edilen karmaşık bir döngüdür.Adet düzenini anlamak için yumurtaların anne karnından menopoza kadarki süreçte nasıl geliştiğini ve milyonlarca yumurtanın hangi aşamalardan geçtiğini ve nihayet sayılarının giderek tükenip menopoza giriş süreci hakkında biraz bilgi sahibi olmak gerekir.
•Yumurtalıklar içerisindeki yumurtaların gelişimi ilk olarak (kız bebek anne karnındayken) fetal hayatın 3. haftasında başlar.Beşinci gebelik haftasından itibaren mitoz bölünmeyle çoğalırlar.Mitozun sonlandığı 5-6.gebelik aylarında oogonium adı verilen bu ilk yumurtalar 6-7 milyona ulaşır.Daha sonra atreziye uğrayarak sayıları azalmaya başlar ve doğumda 2 milyona düşer.Oogoniumlar mitozla çoğalma yeteneğini kaybedip mayoz çoğalmaya hazırlandığında oosit adını alır.Bu olay , milyonlarca oogonium için gebeliğin 11-12. haftalarından itibaren yavaş yavaş ve bölüm bölüm olur.Yaşam boyunca oosit (yumurta hücresi) sayısı devamlı azalma gösterir.Puberte döneminde 300-400 bin kadar oosit bulunur.Üreme çağı boyunca bir bayanda bunlardan da ancak 300-400 kadarı olgunlaşabilir. Ergenlikte artmaya başlayan hormonların etkisiyle, daha doğru bir anlatımla beyinden yumurtlamayı sağlayıcı hormonların üretildiği bölgenin olgunlaşmasıyla gelişim sürecine girer ve her ay yumurtalıkların içindeki 20-30 kadar yumurta gelişmeye başlar.Bu yumurta hücreleri yumurtalıklarda içi su dolu minik keseciklerin (follikül) içerisinde bulunmaktadır. Bu yumurtalardan bir tanesi dominans kazanır ve diğer yumurtaların büyümesini engeller.(Böylece çoğul gebelik engellenmiş olur).Belirli bir büyüklük ve olgunluğa erişen yumurta yine beyinden salınan bazı hormonların etkisiyle içinde bulunduğu su keseciğinin çatlamasıyla dışarı atılır ve yumurtlama gerçekleşir.
•Ergenlik döneminden itibaren beyinden salınan hormonların etkisiyle yumurtalıklar çalışmaya başlarlar ve olgun bir yumurta gelişirken bir yandan da rahim gelişecek gebelik için hazırlık içinde olur.Bütün bunların saat gibi düzenli işlemesi için beyinden bir takım hormonlar salınır.Beyinde iki merkez mevcuttur.Bunlardan üst merkez olarak bilineni hipotalamustur.Buradan beyinin alt erkezi olan hipofize uyarılar hormonlar (GNRH) yoluyla gider.Hipofizden salınan hormonlar da yumurtalıkları uyarır.Hipofizden yumurtalıklara giden hormonlara gonodotropin denmektedir.Gonodotropinler yumurtalıktan yumurta üretimine ve yine yumurtalıktan bir takım hormonların salınmasını sağlar.Yumurtalıktan salınan hormonlar ise (östrojen,progesteron…vs) hem beyindeki merkezlere yumurtlama vaktini belirlemek için uyarılar gönderir hemde rahimin iç tabakasını oluşabilecek gebelik için kalınlaştırır , hazırlar.Aynı zamanda gebelik oluştuktan sonra da embriyonun sağlam tutunması ve düşük olmaması için hormon (progesteron) salgılamaya devam eder. Görüldüğü gibi çok karışık mekanizma mevcut.Gebelik oluşmadığı taktirde ise rahimin tapmış olduğu bütün hazırlık boşa gider ve kalınlaşan tabaka adet kanaması yoluyla dışarı atılır ve her ay gebelik oluşacakmış gibi bu olaylar tekrarlar . adet kanamalrı da düzenli bir şekilde sürer gider.Bütün bu beyin yumurtalık aksında bir aksama kendisini adet düzensizliği şeklinde belli eder.
Her ay tekrarlayan yaklaşık 28 günde bir olan adet siklusu dört dönem ile karakterizedir.
1. Menstrüel kanama dönemi: Ortalama 5 gün
2. Folliküler faz (proliferasyon) : Menstrüel kanama sonrası başlar.Bu dönemde yumurtalıktaki folliküllerin (yumurtalıklarda yumurta barındıran içi su dolu minik kesecikler) gelişim dönemidir.Ayrıca yine bu dönemde endometrium (rahimin iç tabakası) hücrelerinin çoğalıması (proliferasyon) söz konusudur.Bu dönemde bütün vücut üreme için hazırlık aşamasındadır.
3. Periovulatuar faz: Yumurtlamanın (Ovulasyon) olduğu dönemdir.Bu dönemde spermlerin kolayca rahim ve tüplerden geçip yumurtalara ulaşabilmesi için vajenden salınan salgılar artar ve daha akışkan hal alır.Cinsel istekte artış gözlenir.
4. Luteal faz (sekresyon fazı):Yumurtlama (ovulasyon ) sonrası yumurtanın çatlayıp korpus lutema dönüşüp progesteron salgılaması sonucu endometriumun (rahim iç tabakası) kalınlaşması ile karakterizedir.Bu dönemde rahimde büyüme, vücutta şişkinlik ve göğüslerde hassasiyet, ağrı olur.
•Adet döngüsünün ya da siklusunun ilk aşaması beyindeki hipotalamus adı verilen bölgeden salgılanan gonodotropin salgılatıcı hormondur (Gonadotropin releasing hormone, GnRH). GnRH direkt olarak yine beyinde yer alan hipofiz bezinin ilgili kısımlarını uyararak folikül uyarıcı hormon (Follicle Stimulating Hormone, FSH) salgılanmasını başlatır. FSH'nın hedefi adından anlaşılacağı gibi yumurtalıklar içinde bulunan foliküllerdir. FSH salgısı adet kanaması ile birlikte başlar. Folikül, içinde yumurta hücresini barındıran keseciğe verilen isimdir. Ergenlik dönemindeki bir kız çocuğunun yumurtalıklarında yaklaşık 400.000 folikül bulunur. Bu foliküller primer oosit ya da premordial folikül olarak adlandırılır.
•Her adet döneminde, hipofizden salgınanan FSH belirli bir sayıda folikülü büyümek üzere uyarmaya başlar. Yumurtalık içinde bulunan binlerce folikülden hangilerinin büyümeye başlayacağı önceden bilinemez. Recruitment adı verilen bu seçimin hangi mekanizmalar ile gerçekleştiği bilinmemektedir. Uyarılan foliküller büyürken folikül içinde bulunan granüloza hücreleri de östrojen adı verilen kadınlık hormonunu salgılamaya başlarlar. Günler geçip foliküller büyüdükçe kandaki östrojen miktarı da artar. Artan bu östrojenin 2 görevi vardır. İlk görevi hipofizi etkileyerek artık daha fazla FSH üretmesini engellemektir. Hipofiz bir tür termostat görevi görür. Östrojen yükseldikçe beyin yeteri kadar folikülün büyümeye başladığını anlar ve FSH üretimini azaltır. Östrojenin diğer görevi de rahimin içini döşeyen ve endometrium adı verien zar tabakasını kalınlaştırmaktır. Bu zar tabakasının görevi bir gebelik olduğunda embryonun yerleşmesi için yataklık etmektir.
•Östrojen artıp endometrium kalınlaştıkça kanama da azalır ve sonunda tamamen kesilir. Foliküller büyümeye devam ederken bunlardan bir tanesi seçilerek baskın hale gelir. Bu olayın mekanizması ve hangi faktörlerin baskın folikülün seçiminde etkili olduğu tam olarak bilinmemektedir. Ancak FSH'nın bağlandığı reseptör sayısı fazla olan ve bu nedenle kandaki FSH miktarı azalmasına rağmen tüm FSH'yı etkili şekilde kullanabilen folikülün baskın hale geçtiği düşünülmektedir. Seçilmiş olan baskın folikül büyümesini ve östrojen salgılamasını sürdürürken diğer foliküller artık daha fazla büyümezler ve gerilemeye başlarlar.
•Foliküller gelişim aşamasında premordial, preantral, antral ve preovulatuar folikül olarak adlandırılırlar. Gerileyen foliküller gelişimlerini preantral aşamaya kadar sürdürebilirler ve bu aşamadan sonra gerilemeye başlarlar. Bu olay siklusun 5-7. günlerinde gerçekleşmektedir. Antral folikül aşamasına ulaşan folikülün içindeki granüloza hücre sayısı artmaya devam ederken içinde de sıvı birikmeye başlar. Biriken bu sıvı ultrasonografide saptanabilir ve küçük bir kist gibi görünür. Baskın olan folikül 18-20 mm çapa ulaştığında artık çatlamaya hazırdır. Bu dönemde kandaki östrojen düzeyi ani bir artış gösterir. Kan östrojen düzeyi 200 pg/mL üzerine çıkıp yaklaşık 50 saat bu düzeyde kadığında hipofiz bezini uyararak luteinize edici hormon (LH) salgılanmasını başlatır. LH miktarları kanda hızla yükselir ve daha sonra hızla düşer. Buna LH piki adı verilir ve bu olay yumurtlama olmasını sağlar. LH pikinden 34-36 saat sonra yumurtlama gerçekleşir ve baskın olan folikül çatlayarak içindeki sıvı ve yumurta hücresi yumurtalık dışına atılır. Atılan bu yumurta hemen tüp tarafından yakalanır. Yumurtlama gününe kadar östrojen düzeyleri artış gösterdiğinden endometrium tabakası da kalınlaşmaya devam etmektedir. Adet siklusunun bu aşamaya kadar olan kısmı folliküler ya da proliferatif faz olarak isimlendirilir. Ovülasyondan hemen önce folikül içindeki granüloza hücreleri büyür ve içlerinde lutein adı verilen sarı bir madde birikmeye başlar. Granüloza hücrelerindeki büyüme ovülasyonu takip eden 3 gün bounca devam eder. Bu aşamada yine folikülün yapısında bulunan teka hücreleri ile birlikte diğer kadınlık hormonu olan progesteronun üretimi başlar.
•Progesteron endomertiumu etkileyerek artık daha fazla kalınlaşmasına engel olur. Kalınlaşması duran endometrumun içinde salgı bezleri gelişmeye başlar. Salgının amacı olası bir gebelikte embryo endometrium içine gömülene kadar onun canlılığını devam ettirecek mikroortamı sağlamaktır. Ovülasyondan sonra folikülün yumurtalık içinde kalan kısmı korpus luteum ya da sarı cisim olarak adlandırılır. Temel görevi progesteron salgılamak olan corpus luteum gebelik olmazsa ovülasyondan 9-11 gün sonra hızla küçülmeye başlar, dejenere olarak progesteron salgılaması azalır ve 14. günde ömrünü tamamlar. Gebelik olması durumunda ise plasenta kendi progesteronu üretecek hale gelene kadar (yaklaşık 90. gün) hormon salgılamayı sürdürür.
•Dejenerasyonun hangi mekanizma ile gerçekleştiği bilinmemektedir. Progesteron salgısı azalınca endometrium üzerindeki etkisi de azalır ve kalınlaşmış olan endometrium dökülmeye (yıkılmaya) başlar. Bu dökülme sonucu damarlar da açılır ve kanama başlar. Yıkılan doku ve kan rahim ağzından geçerek vücut dışına atılır. Bu kanamaya adet kanaması adı verilir.
•Adet kanaması ile birlikte yeni bir siklus başlar. Folikül gelişimi ile birlikte başlayan östrojen endometriumun yeniden kalınlaşmasını uyarır ve endometrium kalınlaşırken açılmış olan kan damarları da onarılır ve yeni bir siklus başlar. Bu döngü ilk adet kanamasından menopoza kadar bu şekilde devam eder.Siklusun ovülasyondan sonraki dönemi luteal faz ya da sektretuar faz olarak adlandırılır. Bu fazda korpus luteumun ömrü sabit olduğu için (14. gün) adet süklusunun süresini belirleyen ovülasyon öncesi dönem yani folliküler fazdır.
•Çocuk sahibi olamayan kadınların %25' inde ovulasyon (yumurtlama) düzensizlikleri vardır bunun nasıl oluştuğunu anlayabilmek için, yumurtalık fonksiyonlarının bilinmesi gerekir.
•Üreme çağında yumurtalıkların iki ana fonksiyonu vardır; bunlardan biri düzenli adet kanamalarının arasında yumurta üretimi, diğeri ise östrojen ve progesteron hormonlarının salınmasıdır. Bu hormonlar yumurtayı döllenmeye, Fallop tüplerini de embryo transferine hazırlar ve döllenen embryonun rahimde tutunabilmesi için gerekli ortamı sağlar. Beyindeki hipofiz bezinden yumurta gelişimini uyaran hormon (FSH) ve yumurtanın olgunlaşarak çatlamasını uyaran hormonların (LH) salınımı ile yumurta gelişimini ve yumurtalıklarda hormon üretimini kontrol eder. Adet kanaması sonrasında FSH ve LH hormonlarının etkisi ile folikül gelişimi başlar, östrojen salgılayan her folikül bir yumurta içerir. Menstruel siklusun (adet dönemi) ortasında yumurtlama gerçekleşir. Baskın olan folikül çatlar ve yumurta Fallop tüplerine atılır, çatlayan folikülün hücreleri progesteron hormonu salgılar. Boş folikül büzüşür ve oluşan sarı renkli yapıya korpus luteum adı verilir. Menstruel siklusun luteal faz denen ikinci döneminde korpus luteumdan östrojen ve çok miktarda progesteron salgılanır.
•Eğer döllenme gerçekleşirse döllenen yumurta (embryo) Fallop tüplerinde üç dört gün geçirdikten sonra rahme gelerek endometrium denen rahmin iç tabakasına yerleşir. Östrojen ve progesteron rahmi embryonun tutunabilmesi için hazır hale getirir ve embryonun besinini sağlar. Eğer döllenmiş yumurta rahme tutunamazsa bu hormonlar yumurtlamadan iki hafta sonra iyice azalır, ve rahmin iç tabakası dökülür, bu da adet kanamasına neden olur. Menstrüel siklus tekrar başlar.
•Çocuk sahibi olamayan kadınların %25' inde ovulasyon (yumurtlama) düzensizlikleri vardır. Bazal vücut ısısı ölçümü ile yumurtlamanın gerçekleşip, gerçekleşmediği anlaşılabilir. Kadın adet döneminin ilk gününden itibaren her sabah uyandığında derece ile ağızdan vücut ısısını ölçer ve tabloya işler. Yumurtlama gerçekleştikten hemen sonra vücut ısısı 0.5oC artar. Eğer yumurtlama gerçekleşmezse vücut ısısı değişmez. Kanda veya idrarda Luteinize Edici Hormon (LH) düzeyi belirlenerek de yumurtlamanın olup olmadığı belirlenir. Ayrıca ultrason ile yapılan takipler ile de yumurtalıklardaki folikül gelişimi ve yumurtlamanın olup olmadığı belirlenebilir.
•Yumurtlamadaki problemler birçok nedene bağlı olabilir. Diyet, kullanılan ilaçlar ve yaşam tarzı yumurtlamayı etkiler. En sık görülen neden beyin yumurtalık aksının düzenli çalışmamasıdır. Daha nadir olarak yumurtalıkların kendindeki bir problem yumurtlama bozukluklarına neden olur.
•Beyin yumurtalık aksının çalışmasındaki problemler iki değişik şekilde görülebilir. Hipotalamik pitüiter fonksiyon bozukluğunda hastada adet düzensizliği ve yumurtlama bozuklukları görülürken Hipotalamik pitüiter yetmezlikte yumurtlama hiç gerçekleşmez ve hasta adet görmez.
•Hipotalamik pitüiter fonksiyon bozukluğu yumurtlama bozukluklarının en sık görülen ve en kolay tedavi edilebilen nedenidir. Bu durum şişmanlığa, strese, kullanılan ilaçlara ve polikistik over sendromu olarak adlandırılan nedenlere bağlı olabilir.
Hipotalamik pitüiter yetmezlik nadir görülen bir durumdur. Yumurtalıklara beyinden hiç bir hormonal uyarı gitmediği için folikül gelişimi ve yumurtlama gerçekleşmez.
•Yumurtalıklarda görülen yetmezlikte yumurtlama bozukluklarının nadir görülen bir diğer nedenidir. Bu bağışıklık sistemindeki bozukluklara, doğuştan olan problemlere veya enfeksiyonlara bağlı olabilir.
•Yumurtlama gerçekleşmeyen hastalarda ilaç kullanılarak follikül gelişimi ve yumurtlama sağlanır. Uygulanan tedavi ile hastaların yaklaşık % 50' si altı ay içinde gebe kalır.
-alıntı-